Wat zeggen God, de sterren en de wetenschap over toeval? Voor een artikel in Straatnieuws Utrecht (januari 2009) polste Marcia Ottevanger een pastoor, een wiskundige en astrologe Chantal Halmans hierover.
Toeval is uit, zingeving is in.
Toevallig kocht u zojuist een Straatnieuws, omdat het lang geleden was dat u er eentje kocht of omdat het koud is en u de verkoper graag een handje helpt. Maar waarom kocht u hem juist vandaag en niet gisteren of volgende week? Is dat toeval of zit er zelfs achter kleine gebeurtenissen een groter plan, het lot geheten?
Toeval is uit. Zó jaren negentig. Tegenwoordig willen we geloven in de zin van het leven, in hogere machten en in de kracht in jezelf. Het is niet voldoende om slechts te leven en aan het eind gewoonweg dood te gaan. Er is iets hogers dat ons allen een reden geeft om te leven, menen steeds meer westerlingen getuige de vele levensbeschouwelijke boeken die de laatste jaren geschreven en verkocht zijn. De kracht van het nu van Eckhart Tolle, het gehele oeuvre van Paulo Coelho en natuurlijk de wereldwijde bestseller The Secret van Rhonda Byrne. Deze laatste geeft het geheim prijs tot een zinvol leven waarin niets aan het toeval wordt overgelaten en elke beslissing een positieve uitwerking krijgt. Het boek staat in Nederland al meer dan een jaar in de bestsellerlijst. Ook het kopen van het Straatnieuws is op deze manier onderdeel van iets groters, bijvoorbeeld de wil om meer goede dingen te doen voor anderen, zo legt The Secret-kenner en psychotherapeute Lilyberth Lugt-Broeckx uit.
Betekent dit dan dat toeval helemaal niet bestaat? Een zoektocht langs God, de sterren en de wetenschap brengt vele antwoorden. Elke stap dichter bij het antwoord leidt echter stiekem terug naar het begin, zodat de vraag blijft: Bestaat er wel zoiets als toeval?
Voor wie erop let, komt het toeval te pas en te onpas ter sprake. ‘Wat grappig dat ik je hier zie op de markt, ik dacht toevallig net aan je!’ ‘Ik ging toevallig net weg, maar laten we snel wat afspreken.’ Zo toevallig is het echter niet, want dat je wegging, bedacht je al eerder en je dacht net aan iemand omdat je diegene altijd op de markt tegenkomt. ‘Als alle gebeurtenissen toevallig zijn, en alleen het toeval bestaat dan zou het leven geen zin hebben, dat is toch vreselijk?’, verzucht astrologe Chantal Halmans uit Schalkwijk. In haar astrologiepraktijk Inana helpt ze mensen met hun zoektocht naar zichzelf, aan de hand van de stand van de planeten. Bepalen de planeten dan hoe de dingen op aarde gebeuren?
Halmans: ‘Nou, zo strikt zie ik dat niet. De verantwoordelijkheid ligt nog wel steeds bij jezelf, maar ik denk wel dat alles wat gebeurt een betekenis heeft. Alles is met alles verbonden. Het tijdstip waarop je geboren bent, heeft invloed op je hele verdere leven. Als je dat eenmaal doorhebt; dat is zo ongelofelijk. Maar, dat zegt niets over een vrije wil. Gebeurtenissen kun je wel degelijk gebruiken om er van te leren en dingen later anders te doen.’
Toeval is te oppervlakkig, beaamt Lugt-Broeckx. ‘Mensen mogen daar natuurlijk best in geloven, maar ik denk dat er diepere krachten zijn die mede bepalen hoe een leven verloopt.’ Als docente aan de Volksuniversiteit Utrecht discussieert ze met cursisten over het lot. In hoeverre kunnen we zelf ons levenslot beïnvloeden, is de centrale vraag. The Secret heeft daar een heel gemakkelijk antwoord op, legt de docente uit. ‘Wie goed doet, goed ontmoet is waar het omdraait volgens deze methode. Je creëert het allemaal zelf door positief te denken. Op zich een goede gedachtegang, maar in de les nuanceren we het geheel door ook andere theorieën erbij te betrekken.’
Het gaat niet om toeval maar om wat jou toe valt van het lot, is een van haar motto’s. ‘Het is heel grappig eigenlijk, want de kracht om dingen naar je hand te zetten komt uit jezelf. Het is geen toeval als dingen goed gaan, daar zorg je zelf voor. Het is heel kinderlijk om naar buiten te kijken en andere factoren de schuld te geven als het even fout gaat.’ Het idee dat sommige mensen alle geluk van de wereld lijken te hebben en anderen veel vaker pech, wijt Lugt-Broeckx er dan ook aan dat deze zondagskinderen onbewust beter situaties naar hun hand kunnen zetten dan pechvogels. Een hogere autoriteit buiten jezelf past absoluut niet in het wereldbeeld van Lugt-Broeckx, maar toch gelooft ze wel in een goddelijke wereld.
Gelovigen die alles toeschrijven aan de hand van God kent predikant Catrien van Opstal van de Evangelisch Lutherse Gemeente in Utrecht voldoende. ‘Er zijn mensen die bidden om advies over de aanschaf van een huis of auto, ja. Zelf denk ik niet dat God leidend is bij dit soort menselijke zaken. Het leven gaat ook gewoon zijn eigen gang en we kunnen onze dankbaarheid uitspreken voor alles wat goed gaat, maar de kansen in het leven moet je zelf grijpen. Ik denk dat het beter is om achteraf gebeurtenissen te bezien en eventueel aan God toe te schrijven dan om bij voorbaat al te denken dat God alles bepaalt. Daar word je wel erg passief van.’ Van Opstal probeert het geloof in God te verenigen met het bestaan van toeval, want dat beiden aanwezig zijn in de wereld, daar twijfelt ze niet over. ‘God is er altijd bij in mijn leven, maar dat wil niet zeggen dat ik alle gebeurtenissen toeschrijf aan zijn hand. Er gebeuren zoveel dingen op een dag. De vraag is wat doe je er zelf mee? Zo banaal is het volgens mij wel.’ Toeval of de hand van God, de vraag is voer voor vele discussies binnen de kerkgemeente. ‘In mijn wereld bestaat toeval, daar twijfel ik niet aan. Binnen de christelijke kerk verschillen de meningen hier trouwens ook weer over, dus het blijft lastig.’
Bestaat toeval of niet? Het antwoord lijkt meer een persoonlijke keuze te zijn dan een vaststaand gegeven. In de wereld van de wiskunde is de vraag of toeval bestaat niet eens relevant, vertelt professor in de wiskunde Ronald Meester. ‘Wiskundigen gebruiken het toeval in zelfbedachte modellen, waar het een handig hulpmiddel is voor vele berekeningen. Maar dat is wel wat het is: een factor die je zelf bedenkt, een stuk gereedschap om bijvoorbeeld de mechanismen van een dobbelsteen mee te beschrijven. Daarom maakt een wiskundige zich niet druk om de vraag of toeval bestaat, want we hebben het zelf bedacht.’
Een ‘hardcore-wetenschapper’ of ‘scientist’ zal echter zeggen dat juist alles in de wereld toevallig is. De evolutie bestaat uit een aaneenschakeling van toevalligheden volgens hen. Meester: ‘Dat komt omdat ze er niet goed over nadenken, want hoe weet je dat? Op deze manier is wetenschap ook een vorm van religie en een allesomvattende theorie om het leven op aarde mee te verklaren. Elke uitspraak over wetenschap is per definitie niet wetenschappelijk, maar een mening.’ Zingeving, vindt Meester, moet je niet van buiten halen, maar uit jezelf. ‘Het voorlezen van een verhaaltje voor mijn kinderen of iets goeds doen voor een ander. Dat is mijn zin in het leven.’ En daarmee staat de wiskundige eigenlijk niet zo ver af van de astroloog, de psychotherapeut of de predikant. Zijn wie je wilt zijn, komt vanuit de kracht in jezelf. En toevallig iemand tegenkomen op straat kan dan nog steeds, legt Meester uit. ‘Dat is een heel ander soort toeval. Het woord toeval betekent gewoon onverwacht. Dus tegen alle verwachtingen in kom je iemand tegen die je lang niet hebt gezien. Daar moet je geen grote betekenis aan toevoegen.’
Zo kan het zijn dat de pastoor gelooft in toeval en de astroloog de sterren niet klakkeloos opvolgt, The Secret niet alles kan verklaren en de wiskundige meent dat de vraag of toeval bestaat niet eens gesteld kan worden. Een cursist van Lugt-Broeckx maakte onlangs een vliegtuigongeluk mee in Ecuador. Het toestel maakte op miraculeuze wijze een noodlanding en de cursist overleefde het voorval. Toeval of het lot? Het antwoord is voor iedereen anders.
Marcia Ottevanger